"Τραγουδήστε μου ένα μοιρολόι

από κείνα που σάς άκουσα να τραγουδάτε σαν ήμουνα παληκάρι

και πήγα στα χωριά της μαστίχας να μάθω τη λαλιά σας, τα ρωμαίικα.

Ποιός ξέρει, μπορεί να με ξυπνήσετε άξαφνα ως και στον τάφο,

τόσο τ’ αγάπησα,

τόσο βαθιά τα ’βαλα μέσα για μέσα στην καρδιά μου,

τη ρωμαίική μου την καρδιά"

Στ. Ψυχάρης

Το βίωμα του θανάτου θέτει σε κίνηση την ευαισθησία του λαού και δημιουργεί ένα πολιτισμικό υπόβαθρο, που ανιχνεύεται στα έθιμα και τις συνήθειες του, αλλά και στον έντεχνο λόγο ( τραγούδια, γνωμικά, μύθους κ.τ.λ. )


«- Γιώργη μ’ ήρθαν οι φίλοι σου κι ούλοι οι συγγενείς σου.

- Βάλτε τραπέζια λυπηρά και τα μεσάλια μαύρα

βάλτε να φαν βάλτε να πιουν βάλτους να τραγουδήσουν

βάλτε κι του ποτήρι μου στη μέση ραϊσμένο»

«Για σήκου, Κώστα μ’ κι άλλαξι γιατί βαριοκοιμάσι;

Οι τσελιγκάδες φεύγουνι κι στα βουνά πααίνουν

Τα πρόβατα σ’ ακούρευτα κι του τυρί στου ζύ(γ)ι».

«Ο Κάτω κόσμος είναι κακός γιατί δεν ξημερώνει,

γιατί δεν κράζει ο πετεινός, δεν κελαηδεί τ’ αηδόνι

…ευτού βιολιά δεν παίζουνε, παιγνίδια δεν βαρούνε

ευτού συνδυό δεν κάθονται, συντρεις δεν κουβεντιάζουν»

«Σου παραγγέλω μαύρη γης και αραχνιασμένο χώμα

αυτή τη ναι που πήρατε να μην τη λιώσ’ του χώμα.

Τα νιάτα χώμα γένουντι κι η λεβεντιά χουρτάρια

Κι του λιγνό της το κορμί γένιται κυπαρίσσι».

Ο Χάρος παριστάνεται ως ( έφιππος ) πολεμιστής, κλέφτης ή πραματευτής, φοβερός στην εμφάνιση και ακαταμάχητος:

.

«Μαύρος είναι, μαύρα φορεί, μαύρο ν’ και τ’ άλογό του

Σέρνει στελέτα δίκοπα, σπαθιά ξεγυμνωμένα…»

Στον αποχαιρετισμό του νεκρού προβάλλονται τα αγαθά του Απάνω κόσμου

ως ευχή να τα συναντήσει στον Άδη

ή ως υπόσχεση-κίνητρο για να επιστρέψει:

.

«Ευτού που πας, λεβέντη μου, λιβάδια να ν’ ομπρός σου,

Αμαλαές βασιλικό, να δένεις τ’ άλογό σου

και μια καλή αμαλαϊά, για να κοιμάσαι ατός σου»

Αλλού προβάλλονται ευχές ή επικλήσεις για μετάθεση των απολαύσεων του Απάνω κόσμου στον Κάτω:

.

«Θε μου, και να γινότανε στον Άδη πανηγύρι,

να βγουν οι νιες για το χορό κι οι νιοι για τα τραγούδια,

να βγούνε κι η λεβεντουριά να ρίξουν το λιθάρι,

να βγουν και τα μικρά παιδιά να παίξουν τις σιομάδες»

Ο οριστικός χωρισμός και η απελπισμένη προσπάθεια επικοινωνίας είναι η συνεχής έγνοια των ζωντανών :

.

«Πολλά καλά καμεν ο Θιος κι ένα καλό δεν κάνει

γιοφύρι μες στη θάλασσα και γυρισμό απ’ το Νάδη»

Τα παινέματα του νεκρού παρουσιάζονται με την αντίθεση της φριχτής μοίρας του θανάτου σε σχέση με τη μοίρα που άξιζε ο νεκρός:

.

«Δε ταίριαζε, λεβέντη μου, στη μαύρη γης για να μπεις

μον’ ταίριαζε να κάθεσαι σ’ ένα μορφο τραπέζι,

να τραγουδείς να χαίρεσαι, να σε κερνούν, να πίνεις.»